Του Γιάννη Βασιλακόπουλου
Βρισκόμαστε στη Μακρόνησο του 1949. Δυο χρόνια πριν, το Φλεβάρη του 1947, εκεί μέσα στον χειμώνα του αίματος, αυτό το άγονο νησί των Κυκλάδων, περίπου 15 τετραγωνικών χιλιομέτρων, ξεκίνησε, μετά από εισήγηση του Γ. Ε. Σ. να λειτουργεί ως στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ήδη, από το 1946 μετά τις πρώτες μετακατοχικές εκλογές , κυκλοφορεί εισηγητικό σημείωμα που αναφέρει: «Αποφασίζεται ο περιορισμός των αριστερών στρατευσίμων εις ορισμένα στρατόπεδα δια να υποστούν αποτοξίνωσιν». Και ποιοι άλλοι, από τους εκπροσώπους του πνευματικού κόσμου της χώρας, τα ελεύθερα πνεύματα, τους ηθοποιούς, τους σκηνοθέτες, τους μουσικούς, τους ποιητές, τους συγγραφείς, τους αμύντορες του πολιτισμού μας, αυτούς που η σκέψη τους φτερούγιζε και μπόλιαζε με τ’ ανάμματα της ελευθερίας την κοινωνία, θα μπορούσαν να είναι οι πρώτοι «έχοντες ανάγκη την αποτοξίνωση»;
Χρόνια δύσκολα, κολασμένα λένε όλοι που, όμως το αίμα που έβραζε κι η ανάγκη για ελευθερία, ισότητα και κοινωνική δικαιοσύνη – επίκαιρα ζητούμενα ως σήμερα, δυστυχώς – ξεχείλιζε έκαναν κάποιες στιγμές τους, ορόσημα δημιουργίας, μήτρες αθάνατων ιστοριών.
Ο Νίκος Κούνδουρος, ο μεγάλος, ο ιδιαίτερος σκηνοθέτης έχει πει μια τέτοια ιστορία με πρωταγωνιστή τον Θανάση Βέγγο, μια ιστορία σαν φεγγοβόλο αστέρι που με το φως του κατανικούσε την καταχνιά.
«Ως γόνος μεγάλης οικογένειας που ήμουν, οι βασανιστές θέλησαν να αλαφρύνουν το δικό μου βασανιστήριο στο Μακρονήσι. “Ζήτα μια χάρη και θα σου την κάνουμε” μου είπαν και το μόνο που ζήτησα ήταν, να με αφήσουν να πάω να μείνω στο βουνό χωρίς φαΐ και χωρίς νερό, ενδεχομένως, αρκεί να μην τους βλέπω και να μη με βλέπουν.
Το δέχτηκαν! Την πρώτη μέρα τράβηξα για το βουνό, βρήκα ένα μέρος να κάτσω και βάλθηκα να ατενίζω την απέραντη μοναξιά του τοπίου.
Ξάφνου, ένας γρήγορος, αεράτος τύπος εμφανίζεται κρατώντας κάτι πασσάλους στα χέρια του και δυο τρία κομμάτια ύφασμα. Δεν μου μιλάει, δεν του μιλάω και σε ελάχιστα λεπτά με ταχυδακτυλουργικές κινήσεις στήνει ένα αντίσκηνο! Το δικό μου αντίσκηνο! «Τι κάνεις;» τον ρωτάω. «Θα πεθάνεις εδώ πάνω» απάντησε σοβαρός και συνέχισε τη δουλειά. Για όλες τις επόμενες μέρες, για όσο καιρό έζησα σαν αγρίμι, εξόριστος μεσ’ στην εξορία, ο ίδιος τύπος πηγαινοερχόταν κάθε μέρα διανύοντας μια τεράστια απόσταση από το στρατόπεδο ίσαμε το βουνό, μόνο και μόνο για να μου φέρνει φαγητό να τρώω να μην πεθάνω.
Ήταν ο Θανάσης Βέγγος, η απαρχή μιας μεγάλης φιλίας πάνω απ’ όλα.»
Τρία υπαίθρια θέατρα χτίστηκαν στη Μακρόνησο από το 1947 μέχρι το 1950. Τα έχτισαν οι ίδιοι οι εξόριστοι για την «ιδεολογική αναμόρφωσή τους» με πέτρες που έσπαγαν μόνοι τους από το βραχώδες έδαφος. Έμεινε μαζί μου όλα τα χρόνια της Μακρονήσου. Είχα χρεωθεί την κατασκευή ενός θεάτρου -ήμουν τριτοετής της αρχιτεκτονικής τότε. Πήγα στη διοίκηση και λέω: «Αυτόν το μισότρελο φαντάρο να μου τον δώσετε». Κι έτσι βρέθηκα να φτιάχνω το θέατρο με το Θανάση βοηθό. Στήσαμε τη σκηνή, ανεβάσαμε το πρώτο έργο, και να ο Βέγγος ηθοποιός και να ο Βέγγος πρωταγωνιστής και να ο Βέγγος αγαπημένος ολόκληρου του τάγματος, και να ο Βέγγος η ανακούφισή μας, η λύτρωση μας και το χαμόγελό μας».
Τεράστιοι ηθοποιοί μας, γίγαντες του πολιτιστικού μας δρόμου άφησαν το χνάρι τους στον μνημειακό τόπο του μαρτυρίου.
Ο Νίκος Κούνδουρος κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είχε ενταχθεί στις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, και μετά τον πόλεμο εξορίστηκε στη Μακρόνησο, λόγω των αριστερών φρονημάτων του. Στα 28 του χρόνια αποφάσισε να ασχοληθεί με τον κινηματογράφο.
Οργανωμένος και εκείνος στην Αντίσταση και στο ΕΑΜ. Σε στρατιωτική παρέλαση του 1949 αρνήθηκε να τραγουδήσει «Τι ζητάνε οι Βούλγαροι στη Μακεδονία; Ουστ έξω Βουλγαριά» και έτσι βρέθηκε εξόριστος στη Μακρόνησο όπου και παρέμεινε μέχρι το 1952. Το 1953 μπαίνει στον χώρο του κινηματογράφου και ένα χρόνο αργότερα γυρίζει την πρώτη του ταινία.
Ο Θανάσης Βέγγος προερχόταν από αριστερή οικογένεια. Έτσι, όταν ήρθε η ώρα να εκτίσει τη στρατιωτική του θητεία, τον έστειλαν με δυσμενή μετάθεση στη Μακρόνησο, που ήταν τόπος εξορίας των κομμουνιστών. Η καθημερινότητα στο νησί ήταν βασανιστήριο, όχι μόνο για τους εξόριστους, αλλά και για τους φαντάρους. Ο Βέγγος δούλευε στο γιαπί, κάτω από άθλιες συνθήκες. Όλη τη μέρα κουβαλούσε και έσπαγε πέτρες, με αποτέλεσμα να εξαντλείται και να ζει μέσα στη σκόνη. Το καθημερινό αυτό μαρτύριο στη Μακρόνησο, του δημιούργησε μια εμμονή, που κουβαλούσε σε όλη τη μετέπειτα ζωή του.
Γιατί εμείς δεν τραγουδάμε για να ξεχωρίσουμε, αδελφέ μου, απ’ τον κόσμο. Εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο.
Ο Γιάννης Ρίτσος, ποιητής της Ρωμιοσύνης, μεταφέρεται στη Μακρόνησο το 1949 όπου και παρέμεινε για ένα χρόνο εξόριστος. Τον Ιούλιο του 1950, όντας βαριά άρρωστος, απολύεται, αλλά ένα μήνα αργότερα συλλαμβάνεται ξανά. Το 1952 μεταφέρεται στον Άι Στρατή από που και θα απολυθεί μετά από διαμαρτυρίες της παγκόσμιας διανόησης.
Ο Μάνος Κατράκης εντάχθηκε στο ΕΑΜ και στο ΚΚΕ κατά τη διάρκεια της Κατοχής, και πολέμησε στην Εθνική Αντίσταση. Το 1943 αναλαμβάνει πρόεδρος του ΣΕΗ (Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών) και σαν πρόεδρος συνέβαλε στην δημιουργία του ΚΘΒΕ όπου και εργάστηκε ως το 1946. Τότε επιστρέφει στο Εθνικό θέατρο στην Αθήνα αλλά ένα χρόνο αργότερα εκδιώχτηκε για τις αριστερές του πεποιθήσεις.
Αρχικά εξορίστηκε στην Ικαρία και έπειτα στη Μακρόνησο. Δεν έχασε ποτέ το κουράγιο του όντας εξόριστος. Επιστρέφοντας στην Αθήνα το 1952 όλες οι θεατρικές πόρτες είναι κλειστές, δεν πτοείται όμως και η προσπάθεια του αυτή τον ανέδειξε σε έναν από τους μεγαλύτερους Έλληνες ηθοποιούς.
Ακόμα ένας μεγάλος ποιητής, ο Τάσος Λειβαδίτης ήταν εξόριστος από το 1947 έως το 1951. Περισσότερο έμεινε στον Άι Στρατή, την ίδια περίοδο με τον Ρίτσο, πέρασε όμως και αρκετό καιρό στη Μακρόνησο μιας και αρνήθηκε να υπογράψει δήλωση μετάνοιας για τις πεποιθήσεις του. Το βιβλίο του «Φυσάει στα Σταυροδρόμια του Κόσμου» θεωρήθηκε κήρυγμα ανατρεπτικό και κατασχέθηκε.Στην ποιητική συλλογή του ποιητή «Ο άνθρωπος με το ταμπούρλο» υπάρχει και το ποίημα «Παραμονή Χριστουγέννων» που έγραψε ο ποιητής στη Μακρόνησο το 1950. «Είκοσι άνθρωποι κουβαριασμένοι μες σ’ ένα αντίσκηνο, δε μπορείς να σαλέψεις ούτε τη γλώσσα σου μα είναι πολλά τα χέρια να μοιράσεις την πίκρα σου, πολλές οι ανάσες να ξεχνάς τη βροχή. Έχει αρκετή θέση για να πεθάνεις.»
Η στράτευση του Μενέλαου Λουντέμη στην Αριστερά αλλά και η πολιτική του δράση ήταν αιτία να αποβληθεί από όλα τα γυμνάσια της Ελλάδας.
Αντιστασιακός και μέλος του ΕΑΜ που στον εμφύλιο δικάστηκε για τις πεποιθήσεις του, δικάστηκε με την κατηγορία της Εσχάτης προδοσία με θανατική ποινή που ευτυχώς δεν εκτελέστηκε ποτέ.
Στην συνέχεια θα βρεθεί εξόριστος στη Μακρόνησο κι έπειτα στον Άη Στρατή. Αργότερα επί δικτατορίας Παπαδόπουλου θα χάσει την Ελληνική του Ιθαγένεια.
Θα ζήσω να τα φωνάξω όλα αυτά; Θα ζήσω για να πω… κι αν ζήσω θα μπορέσω να ιστορήσω τα ανιστόρητα;
Σε συνέντευξη του λίγο πριν φύγει από τη ζωή ο γιγάντιος Μίκης Θεοδωράκης είπε:
«Για πολλά χρόνια, το μόνο που δεν μπορούσα ποτέ να αντιμετωπίσω, ούτε καν να δω, ήταν η Μακρόνησος. Θυμάμαι, μια φορά, μετά από πολλά χρόνια, το 60, πήγαμε εκδρομή στο Σούνιο και γύρισα την πλάτη μου. Αλλά κάτι με τραβούσε. Και κάνω έτσι. Και μόλις είδα το νησί, λιποθύμησα.»
Συνεχίζει παρακάτω περιγράφοντας τις συνθήκες της εξορίας:
«Και μετά έπεφτε άγριο ξύλο. Πες μου, πως αντέχει αυτός ο άνθρωπος. Στα κλασικά βασανιστήρια στην Ασφάλεια, είχες την αναμονή και μετά το ξύλο, όσο αντέξεις. Μετά είσαι εξαντλημένος. Και πονάς πολύ. Αλλά αυτό γίνεται μέσα σε δυο-τρεις ώρες. Και πας στο κελί σου πάλι. Στην Μακρόνησο ήταν μήνες, δημιούργησε θύματα τα οποία υποφέρουν ακόμα.»
Μεταφέρεται στη Μακρόνησο, από την Ικαρία, το 1948. Στα δυο χρόνια που παραμένει στο νησί, θα μεταφερθεί σχεδόν ετοιμοθάνατος, στο νοσοκομείο. Κάθε φορά που επιστρέφει στη Μακρόνησο βασανίζεται πιο σκληρά από πριν. Θα αφεθεί τελικά ελεύθερος το 1950.
Το 1947 είναι η σειρά του αξέχαστου τραγουδιστή Γρηγόρη Μπιθικότση να εξοριστεί στη Μακρόνησο όπου και θα υπηρετήσει την στρατιωτική του θητεία. Ένα χρόνο πριν είχε γνωρίσει τυχαία τον Θεοδωράκη, ποιος να το ήξερε τότε πως θα βρισκόντουσαν αργότερα εξόριστοι στο ίδιο νησί.
Ποιος τη ζωή μου ποιος την κυνηγά να την ξεμοναχιάσει μες στη νύχτα; ουρλιάζουν και σφυρίζουν φορτηγά σαν ψάρι μ΄ έχουν πιάσει μες στα δίχτια…
Ενόσω υπηρετεί τη θητεία του στη Μακρόνησο γράφει και τα πρώτα του τραγούδια. Τα βράδια έπαιζε μουσική στη Λέσχη Αξιωματικών. Ένα χρόνο μετά την απόλυσή του, δημιούργησε το δικό του συγκρότημα και το 1949 μπήκε στη δισκογραφία ως συνθέτης.
Ο γνωστός συγγραφέας, αντιστασιακός και αγωνιστής της αριστεράς, Χρόνης Μίσσιος φυλακίστηκε και εξορίστηκε πολλές φορές.
Όταν συνειδητοποίησα ότι δεν μπορώ να αλλάξω το σύστημα, άρχισα να αγωνίζομαι να μην με αλλάξει αυτό.
Το 1947 συλλαμβάνεται, βασανίζεται και καταδικάζεται σε θάνατο για τη συμμετοχή του στον Εμφύλιο. Έζησε εννιά μήνες περιμένοντας κάθε πρωί την εκτέλεση του αλλά γλίτωσε τον θάνατο χάρη σ’ένα τυχαίο γεγονός. Φυλακίστηκε έως το 1953 και μετά την αποφυλάκιση του βρέθηκε εξόριστος στη Μακρόνησο και τον Αϊ-Στράτη.
Ο Νίκος Καρούζος ήταν άλλος ένας ποιητής. ενταγμένος στην ΕΠΟΝ.
Το 1947 εξορίζεται στην Ικαρία για αρκετούς μήνες. Το 1951 υπηρετεί την στρατιωτική του θητεία στη Μακρόνησο. Δυο χρόνια μετά επιστρέφει και πάλι εξόριστος στο νησί. Στη συνέχεια νοσηλεύτηκε στο 401 για λόγους υγείας.
Απ’ την ώρα που γεννήθηκα είμαι χρεωμένος στην αγωνία. Αγωνία θα πει θυσία των πραγμάτων, ανάγκη γυμνώσεως ως την ανιδιοκτησία των ουρανών, υλική και σωματική και ψυχική.
Η Σπουδαία ηθοποιός, Αλέκα Παίζη, Αντιστασιακή, μέλος και εκείνη του ΕΑΜ βρέθηκε μεταξύ άλλων και στη Μακρόνησο.
Λόγια της ίδιας από κάποια συνέντευξη της:
«Στο κολαστήρι της Μακρονήσου πήγαμε με ένα καράβι που μετέφερε ζώα. Παλιοκουμμούνες θα πεθάνετε, μας λέγανε. Καψόνι, λιγοστό νερό, αρμυρές σαρδέλες για φαΐ, βούρδουλας, κόλαση».
Μετά τη Μακρόνησο θα βρεθεί και πάλι στο Τρικέρι. Αφήνεται ελεύθερη το 1951. Μέχρι το 1966 δεν είχε καταφέρει να βγάλει διαβατήριο. Κανένας θίασος δεν δέχεται να συνεργαστεί με την πρώην αριστούχα μαθήτρια του Εθνικού. Ευτυχώς ο Κατράκης που έχει εντωμεταξύ δημιουργήσει δικό του θίασο, την καλεί να συνεργαστούν.
